تاریخچه سازهای ایرانی

تاریخچه ساز ایرانی با توجه به رشد روزافزون علم و آموزشهای کوتاه مدت، مرکز توسعه آموزشهای مجازی پارس با هدف بالا بردن سطح علمی و کمک به تحقق این امر مقاله تاریخچه ساز ایرانی را طراحی و در دسترس علاقمندان قرار داده است . تاریخچه ساز ایرانی صدای وزش باد ، برخورد برگ درختان با یکدیگر ، آوای پرندگان ، صدای موج دریا ،آبشار و . . . اولین نوای موسیقی بود که انسان قبل از تاریخ – قبل از داشتن خط و زبان – شناخت . او با تقلید از طبیعت به وسیله حنجره خود درحین کار، بار دیگر ارتباطش را با طبیعت تکرار می کرد . با دمیدن درشاخ یا استخوان تو خالی حیوانات ، تنه پوک و توخالی درختان یا صدف موجودات دریایی ، اصوات قوی تری ایجاد کرد که برای اعلام خطر ، ایجاد ارتباط و خبر رسانی یا برانگیختن ترس در دل دشمن و حیوانات وسیله مناسبی بود . بوقها ( سازهای بادی ) شاید اولین سازهای ابداعی انسان بود . با ضربه زدن بر تنه توخالی درختان ( سازهای کوبه ای ) و کشیدن پوست حیوانات بر روی آن ( سازهای کوبه ای پوستی ) یا به ارتعاش در آوردن زه کمان و بعدها استفاده از کدوی خشک یا پوست نارگیل در قسمت انتهایی کمان جهت پایداری و تشدید صوت حاصله ( سازهای زهی ) ، اصواتی پدید می آمد . این اصوات در رزم ، مراسم آئینی و بزم بشر نخستین جایگاه ویژه ای پیدا کرد و به سرعت مراحل تکامل خود را طی کرد . نقوش موجود بر روی سفالهای پیش از تاریخ در مناطق مختلف ایران مانند تپه سیلک کاشان ، چشمه علی شهر ری و اسماعیل آباد قزوین و . . . گویای وجود مراسم آئینی است که درآنها نقش ساز نیز دیده می شود . تصویر مهر چغامیش (مربوط به 3400 سال ق.م ) بیانگر رواج چنگ درایران است . ظاهرا” این ساز پایه و الگوی اولیه ای برای دیگر سازهای زهی بوده است . البته اسناد موجود حاکی است که مصریان اولین ملتی بوده اند که چنگ داشته اند .

در تصاویر بجای مانده در حجاریها ، ظروف و . . . هخامنشی و ساسانی اهمیت موسیقی و موسیقیدانها و نیز وجود موسیقی مذهبی ، رزمی و بزمی به وضوح مشهود است . در این دوره سازهای کرنای ، رباب (غژک) ، بربط ، تنبور ، چنگ ، بوق ، سرنا ، شیپور ، نای ، ارغنون ، دف ، چغانه و قاشقک رایج بوده است و خنیاگران ( نوازنده ها) به طبقه سوم جامعه تعلق داشته اند . از مشاهده مجسمه های کوچک بدست آمده از شوش با نام نوازندگان ، فرم سازها ، نحوه بدست گرفتن و جزئیات آنها می توان آشنا شد . بدیهی است سازها به مرور و طی مراحل مختلف تکامل یافته اند و بسته به کاربرد آنها ( سازهای رزمی ، مذهبی ، بزمی یا گونه ها یمحلی ) در دوره های مختلف تاریخی ، نشیب و فرازهای گوناگونی را طی کرده اند . حدفاصل دوره ساسانی تا صفویه تحول چندانی در ساخت سازها به چشم نمی خورد . از دوره صفویه به بعد نیز شواهدی که دال بر وجود انواع سازها و سیرتکاملی برخی از آنها است منحصر به وجود نقش برخی سازها در دیوار نگاره ها و مینیاتورها می باشد . در زمان ناصرالدینشاه قاجار با تأسیس دارالصنایع واقع در جنوب شرقی سبزه میدان تهران و با گردهم آمدن گروهی هنرمندان در فنون و رشته های مختلف هنری ، هنرمندان ساز ساز چون استاد فرج اله ، حاج طاهر ، خاچیک ، هامبارسون ، یحیی و سید جمال حضور داشته اند . از آنجا که موسیقی به عنوان یکی از ارکان مراسم ، جشنها و آئین مختلف ، درفرهنگ بومی ، مذهبی و ملی این سرزمین جایگاه ویژه ای داشته ، ساخت سازهای ایرانی نیز همواره از مراتب خاصی برخوردار بوده است و حضور هنرمندانی کمال گرا و مبتکر در ساخت سازهای ایرانی به خوبی مشهود است . انواع ساز ســاز های ایرانی از حیث جنس به سه گروه : – فلزی – سفالی – چوبی از لحاظ نوع وشکل تولیدصوت به سه گروه : – سازهای زهی مانند : تار، دوتار، سه تار، عود ، تنبور ، بربط ،رباب ، قانون ( زخمه ای ) ،کمانچه، سرود ( آرشه ای ) ، سنتور(زهی – کوبشی) – سازهای بادی : فلوت ، نی ، قره نی ، نی انبان ، کرنا ، با لابان ، دوزله ، سرنا ، نفیر، دونیه ، شمشال – سازهای ضربی : دایره ، دهل ، تنبک ، نقاره ، سنج ، طاس ، دف طبقه بندی شده اند . صدای حاصل از یک ساز به جنس و شکل ساختمان آن و طبعا” به ساخت صحیح و دقیق آن بستگی دارد . سازهای فلزی که معمولا” از جنس برنج یا مس هستند ، به طریق “ریخته گری یا چکش کاری” ساخته می شوند . سازهای سفالی ، همانطور که از نام آن پیداست از جنس سفال ( گل رس پخته شده ) می باشد . برخی تنبک ها و سازهای بومی مانند طاس های پوستی و فاقد پوست ازسفال – دستی یا با چرخ _ ساخته می شوند . سازهای چوبی به طریق “تراش و برش” ساخته می شوند . این گروه از سازها بیشترین و متنوع ترین سازها را درخود جای می دهد و آنجا که سخن از نواختن یا ساختن سازهای ایرانی است بیشتر این سازها در ذهن تداعی می گردد . اکثریت سازهای زهی و برخی سازهای ضربه ای به این روش ساخته می شوند . روش تراش و برش : مواد اولیه : – انوع چوب : گردو ، سنجد ، توت سیاه ، افرا – استخوان برای نصب روی دسته – چسب یا سریشم – شاخ قوچ برای ساخت خرک ، سیمگیر ، شیطانک – پوست گوسفند وسایل و ابزار : – مغار گیلویی : برای کندن و خالی کردن داخل کاسه سازها – تیشه معمولی نجاری در اندازه های بزرگ ، متوسط و کوچک : برای تراش روکار و شکل دادن – اسکنه : برای درآوردن فاق و وصل دسته و . . . – اره تَر بُری و خشک بری – اره کمانی : برای برای درز کردن کاسه ، فاق زبانه کاسه و بریدن و درست کردن خرک ، بریدن و درز کردن استخوانهای روی دسته ساز – رنده های معمولی نجاری ، رنده خشتی ، رنده بغل دوراهی : برای رنده کردن و شکل دادن – انبرک : برای اندازه گیری قطر کاسه – کولیس ، گونیا و پرگار – خط کش فولادی – خط کش نجاری – چوب ساب ترسابی و خشک سابی – چوب ساب قاشقی و نیم گرد – لیسه معمولی و نیم گرد – قید ( گیره بزرگ) برای تحت فشار قراردادن دوقسمت کاسه ساز – گیره رومیزی – دریل دستی – دریل شترگردن – ریسمان باریک پنبه ای – انواع قالبها( برای سازهای کاسه دار ) : – قالب کاسه – قالب دهنه کاسه بزرگ – قالب دهنه کاسه کوچک ( نقاره) – قالب از لبه نقاره تامحل وصل دسته به کاسه – قالب سر پنجه و قالب سیمگیر – لوازم رنگ آمیزی ساز : الکل صنعتی نود درجه ، لاک طلایی – پارافین غیر خوراکی مایع ، کاغذ سمباده آج متوسط و آج ریز(نرم) روش ساخت ساخت ساز به دو روش صورت می گیرد 1. ساز یک تکه : در سازهایی که یکپارچه ساخته می شوند ، ابتدا هنرمند الگوی اولیه ساز را تهیه کرده و آنرا به روی چوب منتقل می کند . مطابق این الگو ، اضافات چوب به وسیله اره فلکه یا مغارهای مختلف تراش داده می شود . ابتدا قسمتهای بیرونی ساز شکل داده می شود ، سپس قسمتهای داخل ، از جمله کاسه ساز خالی می شود . از سازهایی که به این طریق ساخته می شوند می توان به تار ، سه تار ، تنبور ، دوتار و کمانچه اشاره کرد . 2. ساز ترکه ای : ترکه های چوب از قبل آماده می شود سپس ترکه ها درقالبهای آلو مینیومی که شکل کاسه ساز را دارند ، تحت فشار معینی و طی مراحل مختلف شکل کاسه ساز را به خور می گیرد . ترکه ها بر روی قالب اصلی که فرم کلی ساز را دارد درکنارهم قرار گرفته و به وسیله سریشم به یکدیگر متصل می شوند . ساخت سه تارهای ترکه ای به این روش صورت می گیرد بعد از ساخت و پرداخت ، سطوح ساز به وسیله لاک و الکل پوشیده می شود و درمرحله بعدی پرده بندی و سیم انداختن ، تعبیه گوشی ها ی کوک ، خرکها انجام می گیرد . و در مرحله آخر تنظیم صدا (رگلاژ ) صورت می گیرد . اکثر قریب به اتفاق سازها زهی مانند تار ، سه تار ، کمانچه و . . . از شکم در انتهای ساز ، گردن یا دسته و سر (محل قرارگرفتن گوشی ها ) تشکیل شده اند . سیم ها با تعداد مختلف در ته ساز ثابت می شود و به موازات طول ساز ، شکم و گردن را طی کرده و به دورِ گوشی ها پیچیده می شوند . دربرخی سازها شکم دوقسمتی است ( تار و کمانچه ) و گاه بر روی یک یا دوقسمت آن پوست کشیده شده است که غالبا” از پوست شکمبه گوسفند تهیه شده است . شکل و جنس مضرابها در سازها متفاوت است . گاه فلزی و گاه از جنس شاخ یا پلاستیک و گاه از پر مرغ است . آرشه یا کمان از یک میله نازک ، دراز ولی محکم از جنس چوب ساخته می شود که در دو سر آن پایه هایی برای الصاق یک دسته تعبیه شده است .

منبع:

https://elearnpars.org/article/History-Iranian-instrument-article