سه تار یکی از سازهای موسیقی سنتی ایرانی است که در دسته بندی سازهای زهی و مضرابی قرار میگیرد. سه تار در زمان های کهن در خانواده تنبور و دو تار بوده ولی در حال حاضر این ساز بیشتر شبیه تار است. اولین نمونه های یافت شده از این ساز مربوط به سال ۱۲۰۰ هجری قمری بوده است. البته در آثار سفالی پیدا شده در شوش که قدمت آنها به دو هزار سال قبل از میلاد برمیگردد (حدود چهار هزار سال پیش) نیز، نشانه هایی از وجود سازی از خانواده ی سه تار پیدا شده است.
سه تار جزو سازهای ملی ایران و متعلق به فرهنگ عمومی ایران است و نه سازی قومی. در گذشته این ساز بیشتر بین افراد طبقه ی مرفه و اشراف و اعیان رایج بوده است، اما در دوره ی قاجار، میرزا عبدالله فراهانی که از اساتید چیره دست موسیقی محسوب میشود، شروع به آموزش سه تار به عموم مردم کرده و آن را به سازی متداول بین همه اقشار تبدیل کرد.
احتمالا شما نیز این سوال را از خود پرسیده‌اید که چرا ساز سه تار چهار سیم دارد؟ سیم چهارم به مرور زمان به این ساز اضافه شده است. به نقل از بسیاری منابع معتبر، ابوالحسن صبا روایت کرده که درویشی با نام “مشتاق علیشاه کرمانی” نخستین بار سیم چهارم را به ساختار سه‌تار اضافه کرد. به همین دلیل است که سه‌تارنوازان سیم چهارم را “سیم مشتاق” می‌نامند. افزودن سیم چهارم به سه تار توانست توانایی‌های نوازندگی با این ساز را گسترش و بهبود ببخشد و این ساز را بیشتر رواج دهد. نکته قابل توجه این است که سیم اضافه شده اگرچه چهارمین سیم از نظر زمانی است، اما در شمارش سیم ها از پایین به بالا سیم سوم خواهد بود. سیم سوم و چهارم در کنار هم و نزدیک به هم قرار گرفته اند و همزمان باهم نواخته میشوند، مجموعه این دو سیم با هم را سیم “بم” میگویند.
بطور کلی میتوان سه تار را شامل سه بخش کاسه، دسته و پنجه دانست. و در بخش بندی دقیق تر میتوان ساز را به قسمت های زیر تقسیم کرد:
کاسه طنینی سه تار
کاسه یکی از اجزای اصلی سه تار است که فرمی شبیه به گلابی و چوبی دارد. یک صفحه ی چوبی روی دهنه ی این کاسه قرار می گیرد. کاسه ی سه تار ممکن است از چوب یک تکه باشد، یا از کنار هم قرار دادن ترکه های چوبی بسیار نازک ساخته شود، در این حالت ممکن است برای زیبایی بیشتر از استخوان یا صدف نیز در کنار چوب استفاده شود. سه تار کاسه ای شبیه به تنبور یا عود دارد با این تفاوت که کاسه اش کمی کوچکتر است و عموما از چوب درخت توت ساخته میشود.
صفحه رو
صفحه رو، صفحه ای از جنس چوب است که روی سکاسه قرار می گیرد و با سوراخ های کوچکی که بر روی آن تعبیه میشود، صدا از کاسه ی طنینی خارج می شود.
خرک سه تار
خرک برای جدا نگهداشتن سیم های سه تار از یکدیگر طراحی شده است. جنس آن از چوب است و اندازه ی حدودی آن ۴ سانتی متر به ارتفاع ۷ میلی متر است. سطحی که روی صفحه قرار می گیرد، صاف و قسمت رویی آن شیارهایی دارد که سیم از داخل آنها عبور میکند.
دسته سه تار
دسته‌ی سه تار یک لوله چوبی توپر است با قطر حدودی ۲/۵ سانت و طولی بین ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر. دسته سه تار از یک سمت به انتهای کاسه متصل است و از سمت دیگر به سرپنجه اتصال دارد. روی آن مسطح، و قسمت پشت آن حالت کروی دارد و پرده ها روی آن بسته می شوند.
پرده سه تار
پرده‌ها نقش تقسیم بندی فواصل موسیقایی بر روی دسته را به عهده دارند. آنها نخ‌های نازکی از جنس ابریشم یا روده ی حیوانات هستند که بر روی عرض دسته تار سه لا و چهارلا بسته می شوند.
تعداد این پرده ها در سه تار ۲۶ تا است. یکی از این پرده ها قبل از شیطانک بسته می شود و فاصله ای که با شیطانک دارد روی صدای سه تار موثر خواهد بود. امروزه، باتوجه به تلاش های استادان ساخت سه تار از جمله استاد محمدرضا ژاله، از پرده هایی با جنس نایلون میتوان استفاده کرد، که کمک زیادی به نوازندگان میکند، زیرا این جنس، باعث می شود حرکت دست نوازنده بر روی دسته ی سه تار آسان تر شود، و همچنین تکنیک ویبره یا لرزش با دست چپ را ساده تر می کند و هیچ تاثیری بر صدای سه تار نیز ندارد.
شیطانک
قسمتی که بین بخش اصلی دسته و پنجه ی سه تار قرار دارد، شیطانک گفته می شود. جنس شیطانک از استخوان یا پلاستیک است و نقش آن مجزا کردن و هدایت سیم‌ها در بالای دست است.
سرپنجه سه تار
به قسمت بالای دسته ی سه تار سرپنجه گفته می شود. این قسمت که از جنس چوب است، دارای ۴ گوشی در دو سمت خود می باشد. در بعضی مواقع داخل سرپنجه را به سمت بیرون خالی میکنند و سیم ها را مانند سیم های تار می بندند، در بعضی موارد نیز سرپنجه را در ادامه ی دسته و در همان راستا می سازند و سیم ها را دور گوشی‌ها و به سمت بیرون سرپنجه می بندند.
سیم گیر
یکی دیگر از قسمت های سه تار، سیم گیر است که در قسمت پایین کاسه ی سه تار قرار دارد و از جنس استخوان است. گره سیم های سه تار روی شیارهای سیم گیر می افتد.