در مورد سال تولد حسینخان اسماعیل‌زاده کمتر سخن به میان آمده‌است. مبصری سال درگذشت او را 1314 و در سن 80 سالگی قید کرده که با این‌حساب باید او را متولد 1234 دانست(مبصری، 1395). اما محتملا در تهران به دنیا آمده است. او فرزند اسماعیل‌خان و برادرزاده قلی‌خان کمانچه‌کش بوده است(مشحون، 1380:543). اسماعیل‌خان و قلی‌خان خود شاگرد خوشنوازخوان بوده‌اند(همان، 53). حسینخان مشق کمانچه را ابتدا نزد پدر آغاز و سپس نزد عموی خود، قلی‌خان، ادامه می‌دهد و جزو نوازندگان مشغول در دسته‌جات مطربی محله سرپولک(از محلات بازار تهران پشت مسجد شاه) می‌گردد(همان،543) و (خالقی، 62: 1395).
کربلایی به نقل از بهاری، اشاره می‌کند که حسینخان، هم‌درس رضاخان[نیکفر] نزد میرزاعلی‌خان بهاری بوده‌است(کربلایی، گفتگوی شخصی با آریا طبیب‌زاده). اگر صحت این نقل‌وقول را قبول کنیم فعالیت او در دسته‌جات مطربی در ابتدای امر، شاید بی‌ارتباط با این مسئله نبوده‌باشد. پیشرفت او در نوازندگی، باعث راهیابی او به مجالس بزرگان و رجال می‌شود (مشحون، 1380:543) و احتمالا از همین طریق است که اسباب آشنایی وی با ظهیرالدوله فراهم می‌شود. به تشویق ظهیرالدوله داخل سلک اخوان صفا می‌شود و از همین رو، حسینخان به عضو فعال و تکنواز کنسرت‌های ارکستر انجمن اخوت تبدیل می‌شود(همان).دورینگ به اینکه او پس از مدتی «سبک مطربی» را کنار می‌گذارد تاکید دارد(1383:115) و خالقی تاکید می‌کند ورود او به انجمن اخوت، باعث جدایی او از صف مطربان می‌شود و البته از همین زمان، او کلاس کمانچه نیز دایر می‌کند(1395:62). سوال مهم این است که آیا صرفا همکاری با او انجمن اخوت باعث جدایی او از صف مطربان شده‌است؟ او بعنوان نوازنده‌ای که مشخصا جزو دسته‌جات مطربی بوده کارگان مخصوص به این دسته‌جات(بصورت ویژه گونه رنگ و تصنیف) را نیز می‌نواخته و احتمالا، مانند میرزا علی‌خان، موسی‌خان کاشی و دوران جوانی باقرخان، کمتر با ردیف آشنایی داشته‌است. در چنین شرایطی، تفاوت آشکار رویکرد او با نوازندگانی چون میرزاعبدالله و درویش‌خان کمتر جای تردید دارد. با این‌حال در همکاری‌های فراوان او با درویش(مشحون، 1380:544) و نظر مساعد میرزاعبدالله بر نوازندگی او، چنانکه مشحون نقل کرده که میرزا گفته¬است «باقرخان وصله تن ماست ولی حسینخان بهتر است»(همان)، شکی نیست. پس احتمالا علت این تناقض را، باید در بخش نانوشته‌ای از زندگی حسینخان دانست و آن، مسئله تغییر تدریجی سبک نوازندگی و رویکرد او در طول دوران فعالیتش، به‌ویژه بعد از پیوستن به انجمن اخوت، است. شاخص‌ترین چهره‌ای که بعنوان نوازنده‌ای عالی‌رتبه و دانا به ردیف‌ها در انجمن اخوت حضور داشته، قطعا درویش‌خان است. فرضیه‌ای که می‌توان در نظر گرفت، احتمال تعلیم یا حداقل تاثیر درویش‌خان به حسینخان اسماعیل-زاده در خلال جلسات انجمن اخوت است.
تصویری منتسب به حسینخان اسماعیل‌زاده و درویش‌خان، از کنسرت‌های انجمن اخوت، از کانال تلگرامی گلهای جاویدان1
ورود ویولن به موسیقی ایران، قسمت مهم دیگری از زندگی اسماعیل‌زاده را رقم می‌زند و او هم بزودی، به سمت نواختن موسیقی ایرانی با ویولن، یا همان چیزی که بعدها به ویولن ایرانی معروف می‌شود، گرایش پیدا می‌کند(همان). نقل‌و‌قول‌های مشحون به‌خوبی نشان می‌دهد که اسماعیل‌زاده، حداقل از مقطعی به بعد، در زمره بلندمرتبه‌ترین موسیقی‌دانان اواخر قاجار قرار می‌گیرد(همان). یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این تاثیر را می‌توان در انتساب روایت یکی از گوشه‌های ردیف، رامکلی، به حسینخان اسماعیل‌زاده دانست(طلایی، 1374:125). باید توجه کرد، اساسا انتساب روایت یا تنظیم گوشه‌هایی به موسیقی‌دانان مشخص و شناخته-شده در ردیف، محدود به دو نفر بیشتر نمی‌شود، آقاحسینقلی و انتساب گریلی شستی(لطفی، درس گفتارهای شناخت موسیقی دستگاهی ایران) و ماورالنهر( طلایی، 1374: 476) به او، و البته، حسینخان اسماعیل‌زاده. بنابراین، تصور اینکه حسینخان اسماعیل‌زاده هم روایتی از ردیف برای ساز کمانچه داشته، بهیچ عنوان دور از ذهن نیست. لطفی ضمن صحه بر این اعتقاد و البته اشاره به نامفصل بودن این ردیف، اذعان دارد که این ردیف هیچ‌گاه توسط شاگردان وی نقل و روایت نشده‌است(1390:17). دورینگ نیز اذعان دارد که حسینخان، «ردیف حسینقلی را روی کمانچه پیاده‌کرده»(1383:115) و بدین ترتیب، حداقل یک منبع، به تاثیرگذاری آقاحسینقلی برروی حسین اسماعیل‌زاده تاکید دارد. اسماعیل‌زاده در دوره ضبط صفحه حضور داشته‌است: بار اول در 1291 در تهران و بار دوم، پس از 16 سال در سال 1307 و دوباره در تهران.قرابت احتمالی سبک نوازندگی پدر و عموی اسماعیل‌زاده به خوشنوازخان و آقامطلب و نتیجتا، سنت شیراز و رشد و نمو موسیقایی او در بستر سنت تهران و تاثیر از چهره‌هایی چون درویش‌خان و آقاحسینقلی، حسینخان را در موقعیتی خاص قرار می‌دهد. لطفی، ساز اسماعیل‌زاده را، «تا حدودی» متاثر از سنت(یا باصطلاح مکتب) اصفهان نیز می‌داند(لطفی،1390:51). با این‌حال ادله بیشتری، از همکاری حسینخان اسماعیل‌زاده و طاهرزاده و وجود عناصر موسیقی آوازی در ساز او(که البته در ساز دیگرانی چون باقرخان هم قابل ردیابی‌ست) ارائه نمی‌دهد(همان،18).همان‌گونه که گفته‌شد، اسماعیل‌زاده نیز، مانند باقرخان و علی‌خان بهاری ، تجربه فعالیت در بستر موسیقی مردم‌پسند، در دوره اشتغال در دسته‌جات مطربی سرپولک را داشته‌است. با این‌حال، نباید از یاد برد، خانواده او، پدر و عمویش، جزو نوازندگان نسبتا عالی‌رتبه، و به گواه تصاویر باقی‌مانده از عمله طرب دربار، نیز بوده‌اند. احتمالا دوره حضور اسماعیل‌خان و قلی‌خان در دربار، دوره کوتاهی بوده و پس از مدتی دیگر در دربار حضور نداشته‌اند و حسینخان هم از همین جهت در دسته‌جات سرپولک، و نه دربار، اشتغال داشته‌است. چنانکه هیچ‌گاه در منابع اشاره نشده که او در دربار شاهان قاجار فعالیت داشته‌است. این مسئله، رابطه تنگاتنگ حوزه مردم‌پسند و کلاسیک را در این دوره نیز نشان می‌دهد. مرز‌های مبهم بین این دو، باعث می‌شده تا نوازندگان مختلف در دوره‌های مختلف، مدام بین این دو حوزه در حال گذار باشند.
فهرست منابع | حسینخان اسماعیل‌زاده
- مبصری، بهروز
- 1395 درباره حسینخان اسماعیل زاده، .وبسایت گفتگوی هارمونیک
- مشحون، حسن
- 1380 تاریخ موسیقی ایران، تهران: فرهنگ نشر نو
- خالقی، روح الله
- 1395 سرگذشت موسیقی ایران، تهران: ماهور
- طلایی، داریوش
- 1374 ردیف میرزاعبدالله، نت نویسی آموزشی تحلیلی ، تهران: نی
- لطفی، محمدرضا
- 1389 درس گفتارهای شناخت موسیقی دستگاهی ایران(مرجع صوتی شماره 1)
- 1392 یادواره استاد حسین یاحقی، سیزدهمین کتاب سال شیدا، تهران: بیدگل
- دورینگ، ژان
- 1383 سنت و تحول در موسیقی ایران، ترجمهٔ سودابه فضائلی، داریوش صفوت؛ نشر توس
- نگارنده در صحت انتساب این تصویر به درویش‌خان و اسماعیل‌زاده اطمینان ندارد